İnsanat Bahçelerinin Gölgesinde: Sömürgecilik ve İnsanlık Onuru

İnsanat bahçesine ait bir fotoğraf. — İnsanat Bahçesi

Human Zoo (İnsanat Bahçesi)

“Human Zoo” ya da Türkçe deyişle “İnsanat Bahçesi”, insanlık onuru yok sayılarak düzenlenen etnolojik sergiler olarak bilinmektedir. Batı’nın sömürgeleştirdiği bölgelerden taşıdığı insan ve insan gruplarının ilkel, egzotik ve farklı yönlerinin sergilenmesine dayanan bu sergiler, günümüzden çok da uzak olmayan bir zaman dilimi içinde 19 ve 20. yüzyılda hâlen devam eden bir uygulama olma özelliği taşımaktaydı (1).

İnsanat bahçeleri, Batı’nın ırkçı zihniyetini yansıtan sorunlu bir uygulamadır. Bu sergiler bir yönüyle Batılı toplumların kendilerini öteki üzerinden medeni olarak tanımlamasına ve diğer kültürleri aşağılamasına zemin oluşturmaktaydı (2).

Özellikle Afrika bölgesi ve diğer etnik gruplara sahip halklardan insanlar, egzotik bir görsel eğlence figürü olarak sunulmak adına demir parmaklıklar arkasında kalmaya zorlanmışlardır. Beyaz insanın üstünlüğünü insanlık dışı bir uygulamayla bir sergiye dönüştürerek temsil etmek isteyen kesim, dönemin bilimsel ırkçılığını sosyal Darwinizm ile desteklemek için bunu kullanmıştır.

İnsanat Bahçesi'nin Ortaya Çıkışı

Peki azımsanmayacak bir zaman dilimi boyunca varlığını devam ettiren insanat bahçelerinin popülerliği neye dayanıyordu? Günümüzde bu uygulamanın devam etmemesinin temel sebeplerinden biri, hiç kuşkusuz toplumların insanlık dışı faaliyetlere olan tepkilerinin artmasıyla yönetimlerin buna paralel kararlar almasıdır.

Fakat o dönemde, insanat bahçelerinin popüler olmasında bazı faktörler göze çarpmaktaydı:

Batı toplumları artan sömürge bölgeleriyle birlikte ilkel yaşam tarzına sahip halkların yaşam pratiklerini merak ediyordu. İnsanat bahçelerinde bunu izleyebilme fırsatı sergileri popüler hâle getirdi. Aynı zamanda bu izlence, bir eğlence aracına dönüşmüştü. Bunu maddi bir kazanca dönüştürmek adına sergiye gelenlerden ücret alınıyor ve âdeta gösteri ortamı oluşturuluyordu.

Dönemin yaygın teorilerinden olan sosyal Darwinizm etkisiyle insan ırklarının üstün ve aşağı olarak bir ayrım oluşturması yönünde insanat bahçeleri, kendini medeni olarak tanımlayan toplumların kendilerini üstün görmesini sağlıyordu.

Toplum Bu Sergileri Nasıl Karşıladı?

Paris 1889 Dünya Fuarı, St. Louis 1904 Dünya Fuarı, Berlin ve New York dönemin önemli insanat bahçelerine ev sahipliği yapan mühim örneklerdir. İnsanın bir nesneye dönüşüp ilkel yaşamının sergilenmesine yönelik ilk büyük tepkiler beklenenin aksine oldukça geç gündeme gelmiştir. İlk tepkiler siyahi din adamlarından gelmiştir. Brooklyn'deki Howard Colored Orphan Asylum'un müdürü Rahip James H. Gordon, "Irkımızın, maymunlarla birlikte birimizi sergilemeden bile yeterince depresif olduğunu düşünüyoruz" demiştir. "Ruhları olan insan varlıkları olarak kabul edilmeye layık olduğumuzu düşünüyoruz." (3).

İlk yaygın eylem, 1903’te Japonya’nın Osaka kentinde gerçekleşti. Koreliler ve Okinawalıların "ilkel" konutlarda sergilenmesi, Kore ve Okinawa hükûmetlerinden protestolara neden oldu (1).

2007 yılına kadar "gönüllülük" adı altında farklı biçimlerde insan sergileri insanat bahçesinden ayrı tanımlamalar alarak uygulanmaya devam etmiştir. Günümüzde bu tür sergiler insan hakları ihlali ve sömürgeleşme ile ilişkilendirilerek sert eleştirilerin odağı olmaktadır. Toplumsal hafızada derin izler bırakan bu olaylar, insanlık onurunun korunması ve geçmişin hatalarından ders alınarak daha adil bir dünya inşa edilmesi gerektiğini bir kez daha hatırlatmaktadır.

KAYNAKÇA:

1) Wikipedia. İnsan hayvanat bahçesi. Erişim adresi: https://en.wikipedia.org/wiki/Human_zoo (Erişim tarihi: 28.01.2025).

2) Tauscher S, Gündüz RB. İnsanat Bahçeleri Fenomeni Perspektifinden Sömürgeciliğin Mekânsal Yeniden İnşası, 2024.

3) The New York Times. (2006, August 6). The Zoo in the City. Erişim adresi: https://web.archive.org/web/20181128113712/https://www.nytimes.com/2006/08/06/nyregion/thecity/06zoo.html?ex=1155009600&en=c2cc9b84edc068cd&ei=5087%0A